امید ادیب- با انتشار متن فارسی سند جمع بندی مذاکرات هسته‌ای وین و ضمائم آن توسط وزارت خارجه، وضعیت تعهدات طرفین در توافق احتمالی هسته‌ای روشن تر شده است. ما نیز بنا داریم در سلسله گزارش هایی، مفاد متن برجام و ضمائم آن را تا حد امکان خلاصه کرده و به زبان ساده توضیح دهیم. در شماره دیروز مروری کلی بر متن اصلی برجام داشته و به صورت مختصر به خلاصه‌ای از تعهدات ایران، تعهدات طرف غربی، سرنوشت تحریم ‌های اعمال شده علیه ایران و بررسی چند سوال پیرامون این مذاکرات پرداختیم، در این گزارش نیز با تمرکز بر ضمیمه اول برجام که به تشریح تعهدات ایران مربوط می‌شود، محدودیت‌های وضع شده بر صنعت هسته‌ای را توضیح خواهیم داد.

همانطور که در متن برجام آمده رآکتور اراک بازطراحی خواهد شد. طبق بند ۸ برجام خط قرمز و معیار اصلی این بازطراحی (که از آن به عنوان مدرن کردن رآکتور نام برده شده) این است که در این مجموعه، پلوتونیم در سطح تسلیحاتی تولید نشود. در بند ۲ ضمیمه اول برجام خصیصه این بازطراحی این گونه توضیح داده شده است: «طراحی به صورتی خواهد بود که تولید پلوتونیم در کمترین مقدار ممکن باشد و در شرایط نرمال پلوتونیم با خصوصیات مناسب ساخت سلاح اتمی تولید کند.» در این بند همچنین آمده است که قدرت راکتور باز طراحی شده نباید از۲۰ مگاوات حرارتی تجاوز کند. همچنین ایران باید تمام کانال‌های کالندریای اراک را با بتن به گونه‌ای پر کند که برای کاربرد هسته‌ای غیر قابل استفاده باشد و آژانس بتواند غیر قابل استفاده بودن آن را راستی آزمایی کند. این اتفاقات باید در فاصله روز توافق (یعنی نود روز پس از تایید برجام توسط شورای امنیت) تا روز اجرا (روز گزارش آژانس مبنی بر راستی آزمایی اقدامات ایران) انجام گیرد. همچنین در طول مدت بازطراحی اراک آژانس باید بر ساخت رآکتور جدید نظارت داشته باشد.

برنامه غنی سازی اورانیوم در برجام دارای محدودیت‌هایی است که این محدودیت‌ها در بند‌های ۲۷ تا ۳۱ ضمیمه اول کاملاً و به طور مشخص تشریح شده است. اگر بخواهیم فهرستی از این محدودیت‌ها ارائه کنیم باید به این موارد اشاره کرد؛

– ایران به مدت ۱۰ سال ظرفیت غنی سازی خود را در حد ۵۰۶۰ ماشین سانتریفیوژ IR-1 و در ۳۰ زنجیره با چیدمان فعلی در واحد‌های در حال تولید سایت نطنز (FEP)حفظ خواهد کرد.

– ایران سطح غنی سازی خود را به مدت ۱۵ سال در حد ۳.۶۷ درصد حفظ خواهد کرد.

– ایران ماشین ‌های سانتریفیوژ و زیرساخت‌های ذیل را که با ۵۰۶۰ ماشین سانتریفیوژ IR-1 در تاسیسات نطنز مرتبط نمی‌باشند، از محل نصب شده خارج و در سالن Bسایت نطنز تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد داد.

– ایران به مدت ۱۵ سال، ماشین سانتریفیوژ و یا زیرساخت ‌های مربوط به غنی سازی، چه برای تحقیق و توسعۀ غنی سازی اورانیوم و یا جدا سازی ایزوتوپ‌های پایدار را تنها در مکان‌هایی نصب خواهد کرد که در برجام مشخص شده است.

حق تحقیق و توسعه درباره نسل‌های جدید سانتریفیوژها که از اهمیت بسیار بالایی در مذاکرات برخوردار بود به صورت اجمالی در برجام و ضمائم آن به رسمیت شناخته شده است. این اهمیت به قدری بود که حتی صالحی در گفتگوی ویژه خبری گفته بود طرف مقابل حاضر است همه امتیازات را بدهد اما حق تحقیق و توسعه را از ایران بگیرد. پذیرش این بخش را می‌توان یکی از مهم‌ترین دستاورد‌های این متن دانست هرچند این حق به شکل مطلق داده نشده و دارای محدودیت‌هایی است. اولین محدودیت و خط قرمز هرگونه تحقیق و توسعه‌ای از نظر بند ۳۲ ضمیمه اول برجام، این است که تحقیق و توسعه برای جمع آوری اورانیوم غنی شده نباشد. برخی دیگر از محدودیت‌های ذکر شده در بند‌های ۳ تا ۵ برجام و بند‌های ۳۲ تا ۴۳ ضمیمه اول به شرح زیر است؛

– ایران به مدت ۱۰ سال و براساس برنامۀ تحقیق و توسعۀ خود، تست ماشین‌های سانتریفیوژ با استفاده از اورانیوم فقط شاملIR-4,IR-5,IR-6,IR-8 می‌شود. تست مکانیکی بر روی تا دو ماشین از هر نوع، فقط بر روی IR-2m, IR-4,IR-5,IR-6,IR-6s,IR-7,IR-8 خواهد بود.

– ایران به منظور تکمیل تحقیقات خود بر روی ماشین سانتریفیوژ IR-2m با استفاده از زنجیرۀ ۱۶۴ ماشین در تاسیسات پایلوت نطنز را تا تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۱۵ و یا تا روز شروع اجرای برجام، (هر کدام دیرتر باشد)، ادامه خواهد داد و سپس ماشین ‌های سانتریفیوژ را از پایلوت نطنز خارج و در سالن B تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد داد.

– ایران به منظور تکمیل تحقیقات خود بر روی ماشین سانتریفیوژ IR-4 با استفاده از زنجیرۀ ۱۶۴ ماشین در تاسیسات پایلوت نطنز را تا تاریخ ۳۰ نوامبر ۲۰۱۵ و یا تا روز شروع اجرای برجام، هر کدام دیرتر باشد، ادامه خواهد داد و سپس ماشین‌های سانتریفیوژ را از پایلوت نطنز خارج و در سالن B تحت نظارت پیوسته آژانس قرار خواهد داد.

– ایران به مدت ۱۰ سال براساس رویه موجود، جریان گاز محصول و پسماند حاصل از زنجیره‌های IR-6 و IR-8 را با استفاده از لوله‌های جوشکاری شده،که به تایید آژانس برسد، مخلوط می­‌کند به گونه­‌ای که امکان برداشت محصول اورانیوم غنی شده و رقیق شده را میسر نسازد.

یکی دیگر از مهمترین محدودیت‌های حوزه تحقیق و توسعه تک ماشینی بودن سانتریفیوژ‌های مورد تحقیق است که ایران باید به مدت ۱۰ سال به انجام آزمایشات صرفا بر روی تک ماشین سانتریفیوژ بپردازد. پس از ۸ سال و نیم یک چرخه ۳۰ ماشینی به حوزه تحقیقات اضافه می‌شود. گفتنی است که ایران در حال حاضر (قبل از آغاز اجرای برجام) در حال تحقیق در زنجیره‌های ۱۶۴ ماشینی است. به عنوان نمونه این محدودیت در ضمیمه اول در خصوص ماشین IR-8 به این شکل توضیح داده شده است؛

«ایران، همزمان با شروع برجام، به انجام آزمایشات بر روی تک ماشین ‌های سانتریفیوژ IR-8 و زنجیره‌های میانی آن ادامه خواهد داد و از ۱/۵ سال مانده به سال دهم، آزمایشات بر روی زنجیرۀ ۳۰ ماشین را شروع خواهد کرد. ایران این آزمایشات را از تک ماشین به زنجیره‌های کوچک و سپس به زنجیره میانی با یک روال منظم جلو خواهد برد.»

تمام این تحقیقات در ۲ مرکز نطنز و رآکتور تحقیقاتی تهران انجام خواهد شد. بر اساس بند ۴۰ ضمیمه «ایران تمام تست‌های خود با اورانیوم بر روی ماشین‌های سانتریفیوژ را فقط در پایلوت نطنز انجام خواهد داد. [همچنین] ایران تمام آزمایشات مکانیکی بر روی ماشین‌های سانتریفیوژ خود را فقط در پایلوت نطنز و مرکز تحقیقات تهران انجام خواهد داد.»

براساس بند ۳ برجام به جز اختیارات داده شده در پیوست یک (که فوقاً گفته شد) ایران در سایر فناوری‌های جداسازی ایزوتوپ برای غنی سازی اورانیوم وارد نخواهد شد.

به موجب بند ۴۴ ضمیمه تأسیسات غنی سازی فردو به مرکز تحقیقات هسته ای، فیزیک و تکنولوژی تبدیل خواهد شد و ایران به مدت ۱۵ سال در این سایت فعالیت‌های غنی سازی اورانیوم و تحقیق و توسعه مربوط به غنی سازی اورانیوم نخواهد داشت و هیچ گونه مواد هسته‌ای نگهداری نخواهد کرد. همچنین ایران به مدت ۱۵ سال تا ۱۰۴۴ ماشین سانتریفیوژ IR-1 در یکی از سالن‌های فردو نگهداری خواهد کرد. این ماشین‌ها در قالب شش آبشار در یک بال در فردو باقی خواهد ماند. بنا بر برجام دو عدد از این آبشارها به همراه زیرساخت‌های مربوطه بدون اورانیوم به چرخش ادامه خواهد داد اما چهار آبشار دیگر به همراه کلیه زیرساخت‌های مربوطه به صورت ساکن باقی خواهند ماند. همچنین کلیه سانتریفیوژ‌های دیگر و زیرساخت‌های مرتبط با غنی سازی، جمع آوری و تحت نظارت مستمر آژانس به نحو مشخص شده در ضمیمه انبار می‌شود.

ایران در حال حاضر حدود ۱۰ تن اورانیوم غنی شده دارد که این میزان بر اساس برجام باید به ۳۰۰ کیلوگرم برسد. بند‌های ۵۶ تا ۶۳ محدودیت‌های ذخایر اورانیوم ایران را تشریح کرده است. بر اساس این بندها؛

– ایران به مدت ۱۵ سال ذخیره اورانیوم غنی شده خود را تا حد ۳۰۰ کیلوگرم گاز UF6 (یا معادل آن در ترکیب‌های شیمیایی دیگر) با غنای تا ۳/۶۷ درصد نگاه خواهد داشت.

– تمام این اورانیوم‌ها با غنای تا ۳/۶۷ درصد، یا به سطح غنای طبیعی رقیق خواهد شد و یا اینکه در بازار‌های بین­ المللی به فروش می‌رسد.

– تمام اورانیوم‌های اکسید شده به سوخت صفحه‌ای راکتور تهران تبدیل خواهد شد و یا به فروش می‌رسد.

– مجتمع‌های سوخت ساخت روسیه و یا دارای لیسانس از روسیه، برای راکتور‌های روسی در ایران مشمول ۳۰۰ کیلوگرم محدودیت ذخایر نخواهد بود.

بر اساس بند ۶۴ ضمیمه اول، ایران اجرای موقت پروتکل الحاقی را بر طبق بند ب ماده ۱۷ پروتکل الحاقی تا زمان اجرای قانونی آن به آژانس اعلام می‌کند. همچنین ایران باید پس از اجرای موقت پروتکل، تصویب آن را به صورت قانون پیگیری کند. همچنین ایران اجرای کامل کد اصلاحی ۳.۱ را به عنوان بخشی از ترتیبات فرعی موافقت نامه جامع پادمان‌های ایران (تا زمانی که موافقت نامه پادمان‌ها اجرا می‌شود) به آژانس اطلاع می‌دهد.

مطابق بند ۱۵ برجام ایران به آژانس اجازه خواهد داد که بر اجرای اقدامات ایران نظارت کند. این اقدامات شامل تعهداتی از سوی ایران می‌شود، از جمله؛

– حضور بلندمدت آژانس در ایران

– نظارت آژانس بر کنسانتره سنگ معدن اورانیوم تولیدی توسط ایران در همه کارخانه‌های تغلیظ سنگ معدن اورانیوم به مدت ۲۵ سال

– نظارت و مراقبت در مورد روتورزها و بیلوز‌های سانتریفیوژ به مدت ۲۰ سال

– استفاده از فناوری‌های مدرن تائید شده و گواهی شده توسط آژانس از جمله دستگاه سنجش میزان غنی سازی به صورت مستقیم و مهر و موم‌های الکترونیک

– یک سازوکار قابل اتکا برای اطمینان از رفع سریع نگرانی‌های آژانس در زمینه دسترسی به مدت ۱۵ سال، به شرح مندرج در پیوست یک.

دسترسی و بازرسی از سایت‌های هسته‌ای ایران طی بند‌های ۶۷ تا ۷۵ ضمیمه اول تشریح شده است. بر این اساس ایران باید زمینه استقرار ۱۳۰ تا ۱۵۰ بازرس آژانس را در ایران فراهم کند. علاوه بر تکالیف فوق که در متن اصلی برجام آمده، ضمیمه نیز مهلت‌های ۱۵ و ۲۵ ساله برای برخی از تکالیف ایران در نظر گرفته است. برخی از این محدودیت‌ها عبارت اند از؛

– ایران ترتیبات لازم را جهت حضور طولانی مدت آژانس شامل صدور ویزای طولانی مدت به همراه تدارک فضای کاری مناسب در سایت‌های هسته ای و با رویکرد مثبت، در مکان‌های نزدیک سایت‌های هسته‌ای در ایران، برای بازرسان منتخب آژانس برای کار و نگهداری تجهیزات لازم، به عمل خواهد آورد. ایران در طی ۹ ماه از تاریخ اجرای برجام، تعداد بازرسان منتخب را در محدوده ۱۳۰ الی ۱۵۰ عدد افزایش خواهد داد و به طور عمومی اجازه انتخاب بازرسان از کشورهایی که روابط دیپلماتیک با ایران دارند را، مطابق با قوانین و قواعد خود، خواهد داد.(براسا س این بند یعنی هیچ کدام از بازرسان نمی‌توانند ملیت آمریکایی داشته باشند )

– برای ۱۵ سال ایران به آژانس اجازه دسترسی منظم،شامل دسترسی روزانه هنگامی که توسط آژانس درخواست شد، به ساختمان‌های مرتبط در نطنز شامل همه بخش‌های موسسه‌های FEP و PFEPرا خواهد داد.

– برای ۱۵ سال، تاسیسات غنی سازی نطنز تنها محل برای همه فعالیت‌های غنی سازی اورانیوم و فعالیت‌های مرتبط با غنی سازی شامل تحقیق و توسعۀ تحت نظارت پادمان در ایران خواهد بود.

البته درخواست‌های دسترسی از سوی آژانس مقید به شروطی است که به صراحت در متن ضمیمه آمده است. محدودیت‌هایی از قبیل «نیت خوب»، «در نظر داشتن حقوق حاکمیتی ایران»، «اکتفا به حداقل ضروری»، «هماهنگ با رویه‌های بین­ المللی پادمان‌های معمول»، «عدم قصد مداخله در فعالیت‌های نظامی ایران یا دیگر فعالیت‌های مرتبط با امنیت ملی ایران و آژانس باید هر احتیاطی را برای صیانت از اسرار صنعتی، فناورانه و تجاری و دیگر اطلاعات محرمانه ایران به عمل آورد.»، «لزوم ارائه دلایل مکتوب از سوی آژانس» و «لزوم بررسی راه‌های پیشنهادی ایران به جای دسترسی» مهمترین محدودیت‌های آژانس در ارائه درخواست دسترسی است.

حل اختلاف درخصوص مسئله دسترسی‌ها هم از جمله مسائلی است که در متن ضمیمه از نظر دور نمانده است. بر اساس بند ۷۴ این سند؛

– اگر ایران و آژانس قادر نباشند به طریق رضایت بخش برای راستی آزمایی عدم وجود مواد یا فعالیت‌های هسته‌ای اعلام نشده یا فعالیت‌های مغایر با برجام، در مدت ۱۴ روز از ارایه درخواست اولیه آژانس برای دسترسی، به توافق برسند، ایران با مشورت با اعضای کمیسیون مشترک، نگرانی‌های آژانس را از طریق ابزار ضروری موافقت شده بین ایران و آژانس حل می‌نماید.

– در صورت وجود یک توافق، اعضای کمیسیون مشترک با اجماع و یا با رای ۵ عضو از ۸ عضو، بر روی روش ضروری برای حل نگرانی آژانس مشورت خواهند داد. فرآیند مشورت و یا هر عمل دیگری به همراه آن، توسط اعضای کمیسیون مشترک نبایستی بیشتر از ۷ روز به طول بینجامد و ایران اقدامات ضروری را در طی ۳ روز اجرا خواهد کرد.

ایران در حوزه جداسازی ایزوتوپی اورانیوم هم محدودیت‌هایی خواهد داشت که در انتهای ضمیمه اول به آن اشاره شده که از جمله آن می‌توان به این مورد اشاره کرد؛ «برای ۱۰ سال، فعالیت‌های تولید یا تحقیق و توسعه جداسازی ایزوتوپی اورانیوم ایران منحصرا بر مبنای تکنولوژی سانتریفیوژ گازی خواهد بود. ایران برای آژانس اجازه دسترسی جهت راستی آزمایی انطباق فعالیت‌های تحقیق و توسعه و یا تولید جداسازی ایزوتوپی اورانیوم با این ضمیمه را خواهد داد.»

همچنین ایران در فعالیت‌های ذیل که می‌تواند برای توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای به‌کار گرفته شود، وارد نخواهد شد؛

– طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی و یا استفاده از مدل‌های کامپیوتری برای شبیه سازی وسایل انفجاری هسته ای.

– طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی و یا استفاده از چاشنی‌های انفجاری چند نقطه که برای توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای مناسب هستند مگر اینکه مقاصد غیر هسته‌ای بودن آن توسط کمیسیون مشترک تایید شده باشد وموضوع پایش باشد.

– طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی و یا استفاده از سیستم‌های تشخیص انفجار (دوربین‌های Streak ، دوربین‌های سرعت بالا و یا دوربین ‌های Flash x-ray) مناسب برای توسعه تجهیزات انفجار هسته­‌ای مگر اینکه مقاصد غیر هسته‌ای بودن آن توسط کمیسیون مشترک تایید شده باشد و موضوع پایش باشد.

– طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی و یا استفاده از چشمه‌های نوترونی هدایت کننده انفجارات یا مواد خاص برای چشمه‌های نوترونی هدایت کننده انفجارات.